Apologetiek – waarde en beperking
Op de 24e studiedag krijgen we les van Rene van Woudenberg, analytisch filosoof. In het kader van het nadenken over onze context houden we ons vandaag bezig met de vraag of er redelijke argumenten zijn voor het bestaan van God. Omdat we onderweg in het missionair veld mensen tegen komen die op deze manier zich met geloofsvragen bezighouden.
Rene van Woudenberg won de prijs voor de KHMW essay-wedstrijd in het NRC die moest gaan over de vraag: Is er ruimte binnen de wetenschap voor religie? Uit de reacties die de NRC op dit essay kreeg bleek dat er een grote gespreksbehoefte is over dit onderwerp.
Het is niet irrationeel om de wereld te verklaren met het bestaan van God, betoogt René van Woudenberg. Het komt voort uit de rationele nieuwsgierigheid die de wetenschap in vuur en vlam zet.
NRC 12 oktober 2018 om 15:51

Rene van Woudenberg is hoogleraar Geestesweten-chappen aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Rene van Woudenberg betoogt dat je de orde in de wereld goed kunt verklaren vanuit het theïsme. Het is God die gezorgd heeft voor de orde in deze wereld. Volgens Rene gaat het dan echt niet om het inpluggen van God in de gaten van ons kennen. Voor de wetenschap is het bijna onmogelijk om een verklaring te geven voor de orde in deze wereld. Natuurkundigen geven bij het beoefenen van de wetenschap aan: wij ontdekken orde in de wereld. Dit is afwijkend van de bewering van Kant dat wij zelf de orde op de wereld drukken.
Denkoefening: bestaat God
Sommige theologen zeggen: je moet niet willen spreken over de vraag of God bestaat. We kunnen God niet zien. Maar dat geldt ook voor andere zaken. Zien is geen conditie voor bestaan. We stellen onszelf de vraag of in de vier volgende uitspraken bestaan telkens hetzelfde betekent:
- de Minister President van NL bestaat
- Elektronen bestaan
- Een even getal tussen 4 en 8 bestaat
- God bestaat
Wordt hier steeds hetzelfde bedoelt met bestaan?
Het eerste wat opvalt is dat het telkens andere onderwerpen zijn: een functionaris, de beste verklaring van verschijnsel (een theoretische entiteit), een getal en God. De metafysische aard van deze objecten is zeer divers. Ze hebben zo’n radicale aard, waardoor het woord bestaan een andere betekenis lijkt te krijgen. Maar klopt dit?
Wat beweer je als je zegt dat iets bestaat. Je zegt daarmee dat het aantal daarvan niet 0 is. Er is een relatie tussen bestaan en getal. Ontkenning van bestaan is affirmatie van het getal 0. Daarmee kunnen we concluderen dat bestaan in de 4 beweringen dezelfde betekenis heeft.
Apologetiek
Veel apologetische discussies gaan over de vraag of op een zinnige manier beweerd kan worden dat God bestaat. Is dit een houdbare uitspraak en is die uitspraak te verdedigen tegen bepaalde kritiek.
Als je denkt over kritische bezwaren over het christendom, wat zijn dan de meest pressende vragen?
- waarom / lijden? – probleem van het kwaad
- ik merk niks van God – ervaring
- teleurstelling in mij als gelovige
- wonderen
- zwarte geschiedenis (kruistochten / seksueel misbruik)
- ik heb God niet nodig
- God is projectie
Deze bezwaren hebben niet heel veel met wetenschap te maken: uitgezonderd “ervaring”. Rene laat aan de hand van een voorbeeld zien dat het zou kunnen zijn dat je elke dag van God wel iets merkt zonder dat je het in de gaten hebt. Je hoeft de zoon van de burgemeester niet te kennen om hem wel gezien te hebben. Je kunt de 9e van Bruckner horen zonder te weten dat dit de 9e van Bruckner is. Dit gaat om object-perceptie en feit-perceptie. Je bent je er niet van bewust dat je ooit iets van God hebt ervaren, maar je leeft en je blijft in het bestaan. Dat is Gods omgang met de wereld. Je hoeft het niet zo te beleven, maar vanuit chr. geloof is het zo dat je onophoudelijk iets van Gods werkelijkheid ervaart.
God en toeval (zie bijlage)
Soms wordt gezegd dat het bestaan van toeval aantoont dat er geen God is. Rene van Woudenberg laat ons aan de hand van zes verschillende noties van toeval zien dat het bestaan van God hiermee compatibel is.
- Gods bedoeling wordt niet doorkruist als er toeval is omdat we vooraf iets wat gebeurt niet konden weten.
- Als twee dingen gebeuren die los van elkaar staan wil dat nog niks zeggen over Gods regering, maar het zegt ook niet dat die er niet is.
- Een kwantumsprong is niet te berekenen maar valt wel binnen een bepaalde tijdstermijn te verwachten. Hier is sprake van toeval omdat er geen noodzakelijke voorwaarden van fysische aard zijn. Ook in dit geval betekent dat niet dat je de conclusie kunt trekken dat God niet zou bestaan en dit buiten zijn regering zou vallen.
- Ons bestaan is niet noodzakelijk, in die zin dat de evolutie een andere afslag had kunnen nemen. Dus is het bestaan van de mens toevallig. Ook hier geldt dat deze gevolgtrekking niet zomaar gemaakt kan worden. Als het onvermijdelijk zou zijn dat wij bestaan, dan hadden we niet hoeven worden geschapen. We zijn er dankzij Goddelijk optreden.
- Natuurlijke selectie is geen doelgericht proces, het heeft geen doel in gedachte. Ook niet de mens als kroon van de schepping. Dit is volgens Dawkins een keihard argument tegen God. Aan de hand van het voorbeeld van een “gistingsproces” ontdekken we dat dit proces niet het maken van bier nastreeft als doel. Het heeft geen doel in zichzelf. Een bierbrouwer maakt gebruik van processen die geen doel in zichzelf hebben. God kan processen die geen doel in zichzelf hebben instrumentaliseren om doelen te bereiken.
- Mutaties zijn toevallig, zonder voordeel voor de mutant. Een theist heeft hier mee geen probleem omdat het niks zegt over Gods regering.
Dit een poging om een objectie serieus te nemen door het begrip toeval serieus te nemen. Daarmee heb je de angel uit de kritiek gehaald. Niks gezegd wat het geloof ondersteunt dat God regeert. Maar wel aangetoond dat de objectie als zodanig geen standhoudt om te beweren dat God niet bestaat.
grenzen van de wetenschap
We kunnen dingen weten op basis van wetenschappelijk onderzoek, maar lang niet voor alles is wetenschappelijk onderzoek nodig is. Bijv. “we weten dat het waar is dat je een belofte moet nakomen” – dat komt niet uit wetenschappelijk onderzoek, maar op basis van een bepaalde reflectie. We weten dat Amsterdam de hoofdstad van Nl is, maar dat weten we niet op basis van wetenschappelijk onderzoek. Er is ook kennis op basis van evidence, ervaring, reflectie en getuigenis.
Waar haal je de rechtvaardiging vandaan dat je zegt: ik weet dat God bestaat. Je hoeft dat niet wetenschappelijk te bewijzen. Niet alle kennis wordt verkregen langs de weg van de wetenschap.
Er zijn dingen die we kunnen kennen, zonder dat er wetenschappelijk onderzoek aan ten grondslag ligt. Zo weten we bijvoorbeeld dat vier geen priemgetal is. Relevantie hiervan voor ons: als we geloven in God en daar dingen van weten dan speelt wetenschap daarin geen enkele rol. Dat is niet erg, omdat het voor heel veel andere dingen ook geldt dat we het niet weten via de wetenschap.
Voor zover wetenschap kennis geeft, geeft ze ons propositionele kennis: het is weten dat. Iets is waar of niet waar. Maar niet van alle kennis kun je zeggen dat het om waar of onwaar gaat. Er is ook “knowlegde by acquaintance”: vertrouwdheidskennis. Bijvoorbeeld dat je weet hoe een peer smaakt. Dat weet je proefondervindelijk. Gaat om ervaringsweten. Vanuit omgang opgedaan. Dit is geen wetenschappelijke kennis. De wetenschap geeft propositionele kennis.
Dit is bij chr. geloof een belangrijk aspect: vertrouwde omgang met God. Omgaan met God is wat anders dan waarheden over hem te kennen te kunnen geven. KENNEN
Wil je wetenschap beoefenen dan moet je aannames doen die niet wetenschappelijk te bewijzen zijn en ook niet geschikt zijn voor wetenschappelijk onderzoek: vooronderstelling. We veronderstellen bijv. orde. Niet dat we de orde kennen / weten. We gaan er wel van uit dat er een orde is. We veronderstellen dat we in staat zijn om kennis van de wereld te verwerven op grond van de vooronderstelling van orde die er in de wereld is.
Geregeld wordt christenen verweten dat ze in het geloof uitgaan van vooronderstellingen. We kunnen concluderen dat dit niet erg is omdat dit in de wetenschap dagelijks gebeurt.